Nafarroako Gobernuak Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.

Laxoaren arauak bote luzearenak dira, baina baditu zenbait desberdintasun ere: larruzko eskularruez eta pilotaleku handiagoetan (herriaren arabera neurri desberdinak izan ditzakete) jokatzen da.Taldeak lau pilotariz osaturik daude, bi eskularru motzarekin eta beste biak luzearekin. Sakea eskularru luzez egiten da. Pilotek 115 eta 125 gramoko pisua dute.

Jokalekuak 66 m luze eta 16 m zabalekoak dira orokorrean. Dena dela, tokian tokiko aukeretara egokitzen dira (zelaiak, herriko plazak, kale-tarteak…). Botarria jokalekuaren alde batean ipintzen da, eta eremuen arteko marra erdialdean. Jokaleku osoan egin daitezke arraiak, taldeen eremuan trukatzeko. Arraia edo marra esaten da.

Neguan jokatzen dute, beraz, bereziki. Eskuz edo eskularru motzakin jokatu daiteke. Pilotariek sarearen gainetik pasa behar izaten dute pilota. Pilota goxoa, trapu asko eta kizkirik gabea, guantearekin are haundiagoa da pilota. Sarea kantxaren erdian jartzen dute. Eta kontatu berriz, joko zuzen guztietan bezala, kintzeka. Baina pasakan ez da arraiarik izaten (laxoan, bote luzean eta errebotean bai).

Esku-pilota, frontoian, XIX. mendearen bukaera aldera hasi ziren arautzen. Blean, pleka edo XIX mendean pilota joko berria deritzaiona. Ezker hormako pilota lekuak orduan jarri ziren modan, eta zeharkako jokoa nagusitu egin zitzaion joko zuzenari. XIX. azken herenera arte laxoa izan zen kirol nagusia. Profesional izaera hartu zuen lehen jokamoldea Punta Volea (gero Zesta Puntak eta erremontea bilakatuz), zesta profesionala mundu osora zabaldu zen. Aurreko mendeko zenbait hamarkadatan raketa, pala eta erremonteak urrezko aroa bizi izan zuten.

Gaur egun, esku- pilota da eta hedabideetan islatzen da,  jokamolde nagusia. Orain esku-pilotaz hitz egiteak pilotari buruz hitz egitea esan nahi du, eta pilotari buruz hitz egiteak esku-pilotari buruz. Gainerako jokamoldeei beren izena esaten zaie (pala, erremontea, zesta punta, laxoa, errebotea…). Eta ez herri mailan bakarrik, baita komunikabideetan eta pilotan adituen ahotan ere. Kirolaren munduko eta agintariek ere, halaxe esaten diote, eta zaila dirudi aldatzea. Ez jakin ezezagutza ala beste jokamoldeak gutxiestearen ondorio den. Frontoian, trinketean eta plaza librean jokatzen da, blean, frontisa edo eta ezker eskuin paretak neurri mugatuak dituztelarik. Egun blean, frontball eta one wall ere jokatzen da frontis bakarrean eta beste pelota mota batekin.

Joanito Moya aurrelari abila zen, baina indar gutxikoa. Eskularruaren ordezko erreminta arinagoren bat nahi zuen, eta hala, isilpean Tolosara joan zen eta Agirre saskigileari kontatu zion bere egitasmoa. Handik egun gutxira, ezkutuan orduan ere, Moya entrenatzen hasi zen bere zumitzezko erreminta berriarekin. Eta ustez behar bezala prestatu zenean, partida jokatzera joan zen bere erremonteko saskiarekin. Harri eta zur, eta errezeloz, geratu ziren bere bikote Florentino Murillo, aurkari Fernandez eta Ilarraz, eta baita ikusle guztiak ere. Laster argitu zen kontua.

Pilotariak eskularruak eta erremontea txandaka erabiltzen hasi ziren, eta aitaren batean erremontearen aldeko apustua egin zuten guztiek. 1909an «Euskal Jai» frontoia eraiki zuten. Ordurako, erremontea bertakotua zen Iruñean eta baita Donostian ere, Ategorrietako «Jai Alai-n». Kontatzen, ordea, joko luzean bezalaxe jokoka aritzen ziren, eta hala jarraitu zuten 1929ra arte. Urte hartako ekainaren 25eko gobernu dekretu batek agindu zuen, handik aurrera erremonteko partidak tantoka konta zitezela eta ez jokoka. Iruñeako frontoiko iragarki arbelean hala jartzen zuen: handik aurrera partidak tantoka kontatuko zirela, eta ez jokoka.

Pala: 55×12 cm / 859-900 gr.
Bilboko Faustino Santiago Urkidik asmatu zuen. Bi piezako pala zen, bat pago egurrezkoa, arina, eta bestea palak pilota jotzeko gunea, egur gogorrago batez egindako txertoa izaten zen. Arte egurra izaten zen normalki eta falka edo kuña moduan txertatuta. Txertatutako piezak pilotari bizkorrago eragiten zion (pilotak %20 intentsitate handiagoa lortzen zuen), eta kontrolatzeko zailagoa zen.

Pala motza: 51×11,5 cm / 600-800 gr.
Pala motza Bilboko Deportibo frontoian agertu zen lehenengo aldiz, 1944an. Palan jokatzea ez zen erraza, eta hargatik batzuk erreminta eta pilota arinagockin jokatzea pentsatu zuten, frontoi motzagoetan. Palaren ahizpa txikia da, beraz. Baina bietan teknika beretsua da. Jendea azkar zaletu zen jokamolde berrira. Klubak laster antolatu zuen lehen txapelketa.

Paleta: 50×13,5 cm / 550-600 gr.
Bilboko Klub Deportiboak egin zuen lehenbiziko paleta txapelketa bere sozioen artean, 1932an. Baina, bizkaitarrek sortutakoa omem den jokamolde hau, 1960. urtetik aurrera jarri zen bogan. Jendeak gustuko zuen eta klub eta federazioek ere begi onez ikusten zuten. Beraz, paleta bihurtu da erremintarik erabiliena.

Paleta argentina: 50x19cm / 370-400 gr.
Paleta argentinarra, edo pala zabala, euskal jatorriko Gabriel Martiren Sardina argentinarrak asmatu omen zuen, 1919-20 hamarkadan. Urteak omen zeramatzan frogak egiten, bere esperientzia eta artisauren baten trebetasuna uztartuz. Argentinara joan berri zen Frantzisko Martikorenarengana jo omen zuen, eta epe motzean hilean ehun eta hogei paleta egiten hasi ziren. Jendeak arrakastaz hartu zuen, eta argentinarrek beren asmaziotzat hartu zuten, joko nazional bezala hartu zuten eta herrialde osoko kantxak paleta jokalariz bete ziren.

Urduñako Jesuiten kolegioan ikasi zuen jokoa. Kolegiora konpainiako fraideek ekarri zuten Lapurdiko Guichondik (Baiona ondoan), hara bidali baitzituzten 1868 an Isabel II. erregina kargutik kendu zutenean. Han ezagutu izan behar zuen Aita Serapio Mendiak xarea. 1878an Urduñara eraman zuen jokamoldea berekin batera. Eta handik hiru urtera Oruek eraman zuen jokoa Argentinara. Pilotak garrantzi handia zuen fraide eta apaiz haien artean.

Orue Gimnasia eta Esgrima Klubera bildu zen. Eta han hasi ziren xarean sistematikoki jokatzen. Xarea zabaltzen eta ezagutarazten lagundu zuten Socotroliok, Martin Bordalejok eta PP baionatarrek (Montevideon, Asuntzionen eta Buenos Airesen kolegio handiak zeuzkaten). Eta haiekin batera, baita iparraldetik joandako inmigranteek ere (Iparraldean xarea ahaztu xamarra zegoen garai hartan). Aita Larramendik frontoiak sortu eta xarea zabaltzen lan handia egin zuen La Plata osoan. 1928 an Iparraldera itzuli zen, eta Ameriketatik itzulitako P. Iturralderekin batera xarea berpizteari ekin zioten Saint Palais kolegiotik hasita.

Mende hasieran Bordalejo eta Socotrolio izan ziren xarearen bultzatzaile nagusiak Argentinan. Trinkete berriak ireki zituzten eta gero eта erakunde gehiago batu zitzaizkion xareari.

Izan ere, frankismoan integrismo katolikoa zen nagusi, eta Erromatar Eliza Katolikoak eta gizarte kontserbadoreak eskandalutzat zuen emakumeak kirolean aritzea. XXI. mendearen hastapenetan berreskuratu da haien memoria. Hego Euskal Herriko 47 herritako 237 erraketista profesional daude zenbatuta.

Erraketistak garaiko emakume aurreratuak izan ziren, familia eta herria utzi eta lanera alde egin eta mundu guztian zehar maila profesionalean pilotan aritu zirenak 1917 eta 1980 artean. Beren ibilbidearen berri, aitzitik, inork gutxik izan du oraintsu arte. Azken urteotan aldiz, hainbat erakusketa eta omenaldi ari dira antolatzen.

Abiadura handia hartzen zuen larruzko pilota batekin jokatzen zuten, eta hura jotzeko erabiltzen zuten erraketatenisekoa baino luzeagoa zen, eta uztai estuagokoa.